مروری بر همکاری‌های مسعود کیمیایی با آهنگسازان مطرح به بهانه انتشارسریال «خائن کشی» | ساز و نوای رفاقت

 سما بابابی | موسیقی یکی از اجزای اصلی آثار مسعود کیمیایی، او طی سال‌هایی که در سینما فعالیت داشته با آهنگسازان مطرحی همکاری کرده است. اسفندیار منفردزاده آهنگساز ثابت کارهای او در سال‌های ابتدایی فعالیتش بود، اما از سال 1357 و با مهاجرت او، کیمیایی به سمت آهنگسازان دیگری رفت. موسیقدانانی که در همکاری با او یکی از شاخص‌ترین آثارشان را خلق کردند. به بهانه انتشار سریال خائن‌کشی مروری داریم بر همکاری‌های مسعود کیمیایی با آهنگسازان مطرحی که با او کارکرده‌اند.

 به گزارش فیلم‌نیوز، «مسعود کیمیایی» در کنار تمام تاثیراتی که طی دهه‌ها فیلم‌سازی بر سینمای ایران داشته، جلوه‌ای خاص به موسیقی متنِ آثار سینمایی داشته است. او  نخستین کارگردانی است که از یک آهنگ‌ساز ایرانی (اسفندیار منفردزاده) در ساختِ فیلمش بهره برد و نخستین کسی است که برای فیلم‌های خود به خواننده و آهنگساز، سفارش داد و علاوه بر آن استفاده‌ای متفاوت از «ترانه» کرد. اگر تا پیش از آن بازیگران، دست به لب‌خوانی می‌زدند؛ او در «رضا موتوری» از ترانه به عنوانِ بخشی از موسیقی متن فیلم استفاده کرد. در این گزارش نگاهی خواهیم داشت به آهنگ‌سازانی که با این فیلم‌ساز بزرگ هم‌کاری داشته‌اند.

اسفندیار منفردزاده | تعداد همکاری‌ها : 10 فیلم

«بیگانه‌بیا» نخستین هم‌کاری مسعود کیمیایی با اسفندیار منفردزاده است. منفردزاده برای این فیلم ده قطعه نوشت. اسفندیار آن زمان در لاله‌زار کار می‌کرد و یک ارکستر هم در رادیو داشت. کیمیایی تعریف کرده: «رفتم پیش اسفند و گفتم بیا برای «بیگانه بیا» موسیقی بساز. قرارش را گذاشتیم و آمد. برای اولین بار بود که میز تدوین می‌دید؛ اما استعداد آن را داشت که در زمان کوتاهی که داشت؛ موسیقی درستی را برای فیلم بسازد به خصوص در آن تایم‌های زمانی کوتاهِ صحنه‌ها که آغاز و پایانش با توجه به حرکت برعکس فیلم واقعا دشوار بود.»کیمیایی البته این اولین تجربه ر به دلیلِ نبودِ عنصر ایرانی در موسیقی و فیلم موفق نمی‌داند. اسفندیارهم خود به این نکته صحه گذاشته و می‌گوید موسیقی این فیلم هویتِ‌ معینی نداشت.

اسفندیار اما در قیصر از تجربه‌ی «بیگانه بیا» به بهترین شکل بهره برد و برخلاف جریان مرسومِ موسیقی فیلم‌ها که بیش‌تر بر پایه‌ی موسیقی هندی و عربی بود؛ برای آهنگ‌سازی به موسیقیِ منطقه‌ای که در آن بزرگ شده، توجه کرد. او با استفاده از سازهای ایرانی و زورخانه‌ای-باستانی از جمله تنبک و زنگوله توانست یکی از برترین موسیقی‌های متن تاریخ سینمای ایران را خلق کند. ترکیبِ سنتور و ضرب زورخانه با زهی‌ها در فیلم «قیصر» اتفاقی نو را رقم زده است. اسفندیار برای نوشتنِ موسیقی این اثر هیچ دستمزدی دریافت نکرد؛ اما موزیکش جایزه‌ی بهترین موسیقی متن را از دومین دوره‌ی جشنواره «سپاس» دریافت کرد.

اسفندیار  و کیمیایی در مشورتِ با هم‌دیگر در فیلم «رضا موتوری» برای اولین بار ترانه‌ی «مرد تنها» سروده‌ی «شهیار قنبری» را به عنوان بخشی از موسیقی متن استفاده کردند. «مسعود کیمیایی» درباره‌ی این اتفاق گفته است: «اواسط فیلمبرداری اسفند گفت: کدام بازیگری این ترانه را می‌خواند؟ گفتم هیچ‌کس، باور نداشت که هیچ‌کدام از بازیگرها این ترانه را نخوانند و ما در فیلم آواز بگذاریم. یعنی حتی در سینمای فرنگ هم چنین نمونه‌ای نبود.»

 گفت‌وگو با فرهاد بر سر این ترانه مدتی به طول انجامید و با اصرار منفردزاده، او در نهایت موافقت کرد با یک شرط این ترانه را بخواند و آن اینکه اگر از نتیجه کار راضی نبود، ترانه‌ی ضبط‌شده پاک شود، کار ضبط شد و فرهاد از آن بسیار راضی. «کیمیایی» می‌گوید: «فرهاد تا آن موقع فارسی نمی‌خواند. در یک کافه‌ای سر خیابان فلسطین امروزی به نام کوچینی می‌خواند و فرنگی هم می‌خواند. مثل ری چارلز و مثل چند خواننده دیگر که در همین فضاها بودند؛ ولی اگر دقت می‌کردی می‌دیدی که پشت همه این‌ها، یک صدای مستقلی وجود دارد که حتی خودش هم زیاد به آن اعتقاد نداشت. می‌ترسید فارسی بخواند. با اسفند به کوچینی رفتیم و فرهاد پسندیده شد و این همکاری شکل گرفت.»

«مرد تنها» که با عنوان «صدای بی‌صدا» نیز شناخته می‌شود؛ هم‌زمان با اکران این فیلم در قالب صفحه گرامافون منتشر شد.موسیقی متنِ این فیلم بعدها برای روایت شنیداری داستان «ماهی سیاه کوچولو»، نوشته‌ی صمد بهرنگی در «کانون پرورش فکری کانون کودکان و نوجوانان» نیز مورد استفاده قرار گرفت. موسیقی متن فیلم رضا موتوری جایزه بهترین موسیقی متن فیلم را در دوره سوم «جشنواره فیلم سپاس» سال ۵۰ از آن خود کرد.

علاوه بر آن اسفندیار منفردزاده برای بخشی از موسیقی «داش‌آکل» از دو ترانه‌ی محلی «تیروم تیروم» و هم‌چنین «دختر شیرازی» بهره برد. «دختر شیرازی» را «جمال وفائی» خوانده است و یکی از مشهورترین قطعاتِ‌ خواننده‌ای است که با بسیاری از اساتید موسیقی سنتی به اجرای برنامه پرداخته است.موسیقی «داش‌آکل» برای اولین بار در سالِ 1350 منتشر شد و «اسفندیار منفردزاده» روی صفحه‌ی گرامِ 45 دورِ این اثر، نوشت: «پیش‌کش به دانشجویان دانشگاه‌ها»؛ اما با اصرار «ساواک» عبارت «ایران» به انتهای آن اضافه شد. او خود طراحی جلد این آلبوم را نیز برعهده داشت.از جمله قطعاتِ این اثر می‌توان به اقرار، اسیر، حماسی، تدارک، مرگ و تشییع و همچنین دختر شیرازی و … اشاره کرد.

«گوزن‌ها» همکاری دیگری میانِ «اسفندیار» و «کیمیایی» است. آهنگ‌ساز در تیتراژِ فیلم از موسیقی باکلام بهره گرفت و «گنجیشگک اشی‌مشی» با صدای پری زنگنه را به عنوانِ ترانه‌ی آن استفاده کرد. کلام این ترانه برگرفته از یک مَتَل قدیمی است همچون بقیه‌ی متل‌ها سراینده‌ی مسخصی ندارد و بخشی از فرهنگ کلامی عامه محسوب می‌شود؛ هم‌چنان که بنا به گفته‌ی منفردزاده، او  این متل را در کودکی و از دهان مادر و عمه‌اش شنیده است.پری «زنگنه» که در آن دوره،‌ بیشتر در زمینه‌ی آوازخوانی اپراتیک -چه در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و چه اپراهای فرهنگ و هنر- معروف شده بود، این ترانه را به دعوت منفردزاده اجرا کرد و این‌چنین فضای تازه‌ای را در کارنامه‌ی هنری‌اش تحربه کرد. غزل را «مسعود کیمیایی» در سال ۱۳۵۵ ساخت و آخرین همکاری او با «اسفندیار منفردزاده» در مقام آهنگ‌ساز در این اثر شکل گرفت.

زنده یاد گیتی پاشایی | تعداد همکاری‌ها : 3 فیلم

گیتی پاشایی (همسر مسعود کیمیایی) موسیقی متن فیلم های «تیغ و ابریشم »، «سرب» و «گروهبان» را ساخت. موسیقی فیلمِ «سرب» از لحاظ نوع ملودی پردازی و نیز استفاده از سازهای زهی، آرشه‌ای و مضرابی کمانچه و سه تار تجربه‌ای موفق‌تر از دیگر آثار اوست. او در این فیلم از موسیقی یهودیان بهره گرفت.

مسعود کیمیایی درباره‌ی موسیقی فیلم «سرب» گفته: «یهودی‌ها در آن سال‌های بسیار سخت، به شدت ترس داشتند و برای اینکه نهراسند و بیدار بمانند ضرب موسیقی تندی داشتند. این ضرب تند در این فیلم رعایت شده، اما الان که فیلم را می بینم معتقدم موسیقی آن زیاد است و باید کمتر باشد.»

موسیقی تیغ و ابریشم را نیز گیتی پاشایی ساخت و «ناصر چشم‌آذر» کار تنظیم آن را برعهده گرفت. «آندره آرزومانیان» نیز در این اثر همراهی‌کننده‌‌ی پاشایی بود.زنده‌یاد «پاشایی» در موسیقی این اثر از فضای موسیقی الکترونیک بهره برد و همین امر سبب شد تا به فضاسازی‌های فیلم کمک کنند. هر کجا که فیلم به قاچاقچیان بازمی‌گردد، موسیقی ناگهان با دلهره به یادمان می‌آورد که با چه جمع شومی روبه‌رو هستیم.

در این فیلم «آندره آرزومانیان و «ناصر چشم‌آذر» با گیتی پاشایی همکاری داشتند. مسعود کیمیایی سال‌ها بعد درباره‌ی آندره آرزومانیان گفته است: «در فیلم «تیغ و ابریشم» و فیلم‌های دیگری که در اوایل انقلاب ساختم بسیار به «آندره» نزدیک شدم و بدون شک او یکی از بهترین نوازندگان پیانو بود که همیشه در ملودی تاثیر خود را می‌گذاشت و قطعه را برجسته می‌کرد.»

 زنده یاد بابک بیات | تعداد همکاری ها : 2 فیلم

بابک بیات که در طول عمر حرفه‌ای خویش، موسیقی 68 اثر را نوشت، موسیقی فیلم را در بعد از انقلاب با فیلم مرگ یزدگرد ساخته بهرام بیضایی شروع کرد در دو فیلم «فریاد» و «مرسدس» با مسعود کیمیایی همراه شد. مرسدس در زمره‌ی آخرین آثار موسیقی فیلمی بود که مرحوم بابک بیات برای آنها آهنگسازی کرد. موسیقی مرسدس با توجه به روایت مسعود کیمیایی، سعی در ملودراماتیک کردن فضا و نوستالژیک کردن آن داشت. موسیقی بیات در این فیلم چون بسیاری دیگر از آثارش علاوه بر استحکام، ترکیب بندی و حجم، توانست ارتباط عاطفی عمیقی با مخاطب برقرار کند. او در این اثر از یک موسیقی مدرن ایرانی بهره بُرد که هم‌پای زمانه‌ای بود که در آن زندگی می‌کرد. لحن، بیان، فرم و ارکستراسیون بیات به همراهِ روح سیال و محزونی که در موسیقی اثر وجود داشت، سبب شد تا «مرسدس» یکی از موفق‌ترین آثار بیات در زمینه‌ی موسیقی فیلم باشد. 

تسلط او بر ادبیات و عِرق ویژه‌اش به ادبیات کهن ایران نیز به او کمک کرد تا استفاده‌ی او از قطعاتِ باکلام همواره با استقبال مخاطب همراه شود. خودش درباره‌ی نوشتن موسیقی بر یک فیلم سینمایی می‌گوید: «وقتی فیلمی را می‌بینم، درست مثل این است که می‌خواهم روی ترانه‌ای ملودی بسازم، درست مثل طرح یک تابلو که توسط نقاش آن جان می‌گیرد و به ‌صورت یک اثر در بیننده انگیزه‌های خاصی به‌وجود می‌آورد، اول تم آن را می‌سازم، بعد سعی می‌کنم، آن را در بافت فیلم بسط و گسترش بدهم، بعد لحظات اکشن ممکن است، داشته باشد یا ممکن است لحظات عاطفی داشته باشد، حتی اگر یک کارگردان اشراف موسیقایی نداشته باشد، باز برای من خیلی مهم است، چون آن آدم آن فیلم را ساخته و کارگردانی کرده و نکته‌های خاصی را می‌تواند به من گوشزد کند.»

 آلبومِ مرسدس  بلافاصله بعد از اکران فیلم منتشر و بسیار پرفروش شد. در این اثر «مانی رهنما» خواند. او به همراه حمید حامی و نیما مسیحا برجسته‌ترین شاگردان او بودند که در فیلم‌هایی که بیات موسیقی‌شان را ساخته بود، خواندند. رهنما در مرسدس ترانه‌ای با شروع «با کوچه آواز رفتن نیست» را برای این اثر خواند.

مجید انتظامی |  تعداد همکاری‌ها : 3 فیلم

موسیقی متنِ «سفر سنگ» را مجید انتظامی نوشت. ملاقاتِ آهنگ‌ساز با کیمیایی در خانه‌ی «احمدرضا احمدی» اتفاق می افتد. «انتظامی» درباره‌ی اولین دیدارش با «کیمیایی» تعریف کرده است: «یکی از روزهایی که با احمدرضا احمدی در استودیو، موسیقی ضبط می‌کردیم، زنگ خانه احمدرضا را زدند و آقایی آمد داخل. همان‌طور که داشتند با هم حرف می‌زدند و من سرگرم موسیقی بودم، آن آقا گفت این موسیقی جان می‌دهد برای فیلم! احمدرضا گفت انتظامی ساخته و آن آقا به من گفت می‌آیی با من کار کنی و موسیقی فیلم بسازی؟ گفتم من شما را نمی‌شناسم. گفت نمی‌شناسی؟! گفتم من مدتی ایران نبوده‌ام و… گفت من مسعود کیمیایی‌ام! می‌شناختمش اما نه به چهره.»

این فیلم سرآغازی برای فعالیت‌های مستمرِ «انتظامی» در موسیقی فیلم شد که آثار درخشانِ بسیاری را رقم زد. او در «خط قرمز» و اعتراض بار دیگر به عنوان آهنگ‌ساز با «مسعود کیمیایی» هم‌کاری کرد. ملودی انتظامی در صحنه‌های آغازینِ فیلم اعتراض یکی از ماندگارترین موسیقی‌های فیلم است. انتظامی برای این اثر نامزد سیمرغ بلورین بهترین موسیقی متن در هجدهمین جشنواره فیلم فجردر سال ۱۳۷۸ شد و جایزه‌ی بهترین موسیقی متن در دومین دوره جشنواره فیلم اجتماعی آبادان – ۱۳۷۹ را کسب کرد. بعدتر آلبوم موسیقی این اثر نیز شامل 22 قطعه منتشر شد.

فریبرز لاچینی |  تعداد همکاری‌ها : 2 فیلم

فریبرز لاچینی در دو فیلم «دندان مار» و «ردپای گرگ» با کیمیایی هم‌کاری داشت. او در میان موسیقی دانان و موسیقی نوازان ایرانی از معدود افرادی است که هنوز هم آثارش در دنیا خریدار دارد و ناشر کارهای بتهوون و دیگر بزرگان موسیقی از جمله واگنر و ارف و دیگران، خواهانِ آثارش هستند. لاچینی در ۱۳۶۴ خورشیدی برای نخستین بار از رایانه در آهنگسازی سود جست و پیشگام استفاده از این تکنولوژی در ایران به شمار می رود. وی در طول ۱۵ سال بعد با بهره گیری از رایانه، برای صدها فیلم، سریال، انیمیشن و … آهنگ ساخت به طوری که فعال ترین آهنگساز فیلم در این دوره و شاید در تاریخ موسیقی فیلم ایران به شمار می آید. موسیقی نار و نی، دندان مار، رد پای گرگ و نوای آشنای برنامه کودک برای بیش از ۲ دهه و صدها پروژه دیگر حاصل فعالیت های هنری این دوران این آهنگساز است.

کاوه ناصحی | تعداد همکاری‌ها : 1 فیلم

موسیقی فیلمِ «حکم» با آهنگ‌سازی «کاوه ناصحی» روی پرده رفت. در این فیلم «کیمیایی» بارِ‌ دیگر از قطعاتِ باکلام به عنوانِ‌ بخشی از موسیقی متن استفاده می‌کند و علاوه بر آن، در انتخابِ‌ موسیقی‌های اثر نیز دخالت کرده است، برای مثال موزیکِ آثارِ فیلم‌های کلاسیک که از طریق ویدئوی موجود در خانه «رضا معروفی» در حال پخش هستند، از انتخاب‌های اوست.  در بخش‌هایی از این فیلم، شاهدِ اجراهای صحنه‌ای و زنده هستیم و نوازندگان و خوانندگان به نوعی در صحنه‌ها نقش دارند؛ از جمله‌ی اجرای یک گروه پاپ در رستوران، ارکستر عروسی و همچنین نوازنده‌ی ویولونی که با همراهی یک نوازنده‌ی ضرب می‌نوازد و می‌خواند.در بخش‌هایی از این فیلم شاهد اجرای ترانه‌ی «لاله‌زار و هم‌چنین «سرگشته» با صدای حسین قوامی هستیم.

ستار اورکی | تعداد همکاری‌ها : 3 فیلم

ستار اورکی آهنگ‌ساز محبوبِ این روزهای مسعود کیمیایی است. ورود او به دنیای موسیقی فیلم به پیشنهاد یکی از دوستانش به نام عبدالرضا مُنجزی (که فیلم‌نامه‌ی متروپل نیز کار اوست) صورت گرفت.

او در سه فیلم سینما «متروپل»، «خائن کشی» و «خون شد» با کیمیایی هم‌کاری داشته است. ستار اورکی که سابقه همکاری با کارگردان های مختلفی را در کارنامه هنری اش دارد، موسیقی خائن کشی را با ارکستری بزرگ ضبط کرد و به پایان رساند. او در این اثر برخلافِ نظر بسیاری از آهنگ‌سازان، موسیقی ای ساخته است که در عینِ آن‌که به خوبی با تصویر همراهی می‌کند، شنیده هم می‌شود. او ملودی‌هایش را در فیلم تزریق کرده است. او در موسیقی «خائن کشی» ثابت کرد تصویر را به خوبی می‌شناسد و بر اساسِ تصاویرِ موجود در فیلم، موسیقی‌ای که طلب می‌کند را خلق کرده است. موسیقی او در خائن کشی، به ساحتِ اندیشه‌ی کیمیایی کمکِ بسیار زیادی کرده است.

اورکی در این فیلم برخلاف بسیاری دیگر از آثار، هویتِ مشخصی به موسیقی اثر داده است و ملودی‌اش به خوبی با هر سکانس چفت‌وبست شده است. او در جدیدترین تجربه‌ی کارگردانی کیمیایی، از همان وسواسِ همیشگی‌اش بهره برده و موسیقی‌اش در عین همراهی با صحنه‌های فیلم، خود به عنوان اثرِ مستقلِ شنیداری بسیار قابل توجه است.