مروری ‌بر سرنوشت عوامل یکی از ماندگارترین ساخته‌های مسعود کیمیایی همزمان با زادروز این کارگردان کهنه‌کار | قصه هم‌کیشان «قیصر»

 محمد صابری | 84 سال پیش، درست در چنین روزی یعنی هفتم مردادماه، مسعود کیمیایی متولد شد؛ کارگردانی که از همان دوران نوجوانی و جوانی تجربه زیسته‌اش با مسلک رفاقت و جوانمردی عجین شد و به پشتوانه همین تجربه‌ها روایت‌گر معرفت و مردانگی در سینمای ایران شد؛ «قیصر»‌ ماندگارترین و جریان‌سازترین تجربه او در این مسیر بود که وقتی تنها 28 سال داشت بر کرسی کارگردانی آن تکیه زد و شاید خودش هم تصور نمی‌کرد تا چند دهه بعد سایه این تجربه بر کارنامه‌اش سنگینی کند. همزمان با زادروز این کارگردان کهنه‌کار سینما، به بازخوانی سرنوشت خالقان «قیصر»‌ پرداخته‌ایم.

به گزارش فیلم‌نیوز، «کیمیایی پس از شکست تجاری فیلم «بیگانه بیا» فیلمنامه «قیصر» را که مبنایی واقعی داشت، آورد و من نیز امکانات برای ساخت فیلم را در اختیارش گذاشتم. نسخه اولیه فیلم که بعضا کشدار بود را دوباره مونتاژ کرده و نسخه فعلی را آماده اکران کردیم. قیصر مخالفین و موافقین سرسختی همچون ابراهیم گلستان و دکتر هوشنک کاوسی هم داشت که جدال قلمی آن‌ها، قیصر را بیش از پیش برسر زبان‌ها انداخت و فروشی نجومی را برایش رقم زد.» این روایت عباس شباویز تهیه‌کننده فیلم «قیصر» در گفت‌وگویی با مجله فیلم است. روایتی از تولد یکی از مهمترین آثار تاریخ سینمای ایران که در فصل مشترک سلیقه منتقدان و پسند مخاطبان عام، متولد و به یکی از پرچم‌داران موج نوی سینمای ایران در دهه 40 تبدیل شد. در زادروز مسعود کیمیایی (که سایه‌اش بر سر سینمای ایران مستدام باد) به‌دنبال بهانه‌ای برای یادکرد از میراث خاطره‌انگیز این فیلمساز کهنه‌کار بودیم و چه گزینه‌ای بهتر از «قیصر»‌ که پس از گذشت قریب به 6 دهه، همچنان فیلمی تماشایی است و برشی درخشان از تاریخ سینمای ایران را نمایندگی می‌کند.

در این گزارش مروری کوتاه بر موقعیت و سرنوشت 7 چهره از میان عوامل اصلی فیلم «قیصر» رفته‌ایم.

مسعود کیمیایی | نویسنده و کارگردان

نه فقط در مقام نویسنده و کارگردان که به‌عنوان نخ ‌تسبیح اصلی گردآمدن تیم تولید، مسعود کیمیایی خالق اصلی «قیصر» است. فیلمی که می‌توان آن را نقطه آغاز شکل‌گیری دنیای شخصی و خاص این کارگردان بر پرده نقره‌ای دانست و بخشی از هویت سینمایی او در سال‌های بعد هم متأثر از همین تجربه، بازخوانی و تحلیل شد.

چه موقعیتی داشت؛ در مقدمه همین گزارش و به نقل از عباس شباویز اشاره‌ای به موقعیت مسعود کیمیایی در دوره ساخت «قیصر»‌ داشتیم. فیلم اول این کارگردان 28 ساله، به نام «بیگانه بیا» آنگونه که او انتظارش را داشت با واکنش‌های مثبت مواجه نشد و به‌رغم نقش‌آفرینی چهره‌هایی همچون بهروز وثوقی و جلال پیشوائیان، توفیق چندانی در گیشه هم به دست نیاورد. کیمیایی در این شرایط ایده فیلم «قیصر» را در قالب فیلمنامه به تهیه‌کننده ارائه کرد و در مقام کارگردان، یکی از موفق‌ترین تجربه‌های خود را به سرانجام رساند.

چه موقعیتی پیدا کرد؛ «یک کاری کرده‌ایم و گرفته؛ حالا می‌خواهیم آن را ادامه دهیم که آن هم بگیرد؟ این اصلا هنرمندانه نیست.» وقتی در سال 98 و در گفت‌وگویی با ماهنامه فیلم، مسعود کیمیایی با پرسش درباره شایعه علاقه‌اش به تکرار و بازسازی فیلم‌های موفقی همچون «قیصر» مواجه شد، اینگونه مخالفت خود را بروز داد. کارگردانی که از دهه 40 تا به امروز فیلم‌های متعددی را کارگردانی کرده و به‌رغم توفیق تعداد قابل‌توجهی از این آثار، همواره ساخته‌هایش در سایه مقایسه با «قیصر» تحلیل و قضاوت شده‌اند. کیمیایی سال 56 و همزمان با اوج‌گیری زمینه‌های بروز انقلاب، فیلم «سفر سنگ»‌ را کارگردانی کرد و تا سال 60 که «خط قرمز» را ساخت و توقیف شد، دیگر فیلم نساخت. «تیغ‌وابریشم» در سال 64 اما نقطه آغاز دوباره‌ای برای این فیلمساز در سینمای بعد از انقلاب بود که تا همین سال‌ها و ساخت «خائن‌کشی» ادامه پیدا کرده است. برخی شنیده‌ها حکایت از دورخیز او برای ساخت فیلم تازه، در حوالی 83 سالگی دارد.

مازیار پرتو | مدیر فیلمبرداری

بخش مهمی از آثار درخشان فیلمسازان مطرح، معطوف به بازه‌های همکاری‌ آن‌ها با متخصصان امور فنی و به‌طور خاص مدیران فیلمبرداری خوش‌ذوق است. مسعود کیمیایی هرچند در میان دوستان نزدیک خود نعمت حقیقی را داشت که بعدتر هم همکاری‌های درخشانی با یکدیگر داشتند اما در مقطع ساخت «قیصر»، حقیقی به دلیل مشغله‌اش در تلویزیون، پیشنهاد همکاری را نپذیرفت و اینگونه قاب‌های مازیار پرتو، روایت‌گر این فیلم شد.

چه موقعیتی داشت؛ مازیار پرتو از ابتدای دهه 30 به‌عنوان فیلمبردار به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و در همین فضا چند پروژه مستند و کوتاه را فیلمبرداری کرد. او اولین تجربه مدیریت فیلمبرداری خود در سینمای بلند را در سال 44 کسب کرد و در کمتر از 4 سال بعد، با دعوت مسعود کیمیایی عهده‌دار فیلمبرداری «قیصر» شد. او آنقدر چهره معتبری در سینما شده بود که در همان سال ساخت «قیصر» مدیریت فیلمبرداری 4 فیلم دیگر را هم برعهده گرفت که یکی از این فیلم‌ها با نام «مردان روزگار» را خودش کارگردانی هم کرد.

چه موقعیتی پیدا کرد؛ از میان فیلم‌هایی که در سال 48 نامشان در کارنامه مازیار پرتو ثبت شده است، هیچ‌کدام به اعتبار «قیصر» نشد و بعد از سال‌ها هنوز هم می‌توان این فیلم را از منظر قاب‌بندی و فیلم‌برداری از نمونه‌های شاخص در جریان موج نوی سینمای ایران به شمار آورد. مسعود کیمیایی روایتی شنیدنی از نقش پرتو در طراحی و اجرای سکانس به‌یادماندنی حمام در فیلم «قیصر» دارد که آن را سال‌ها بعد در مستند «قیصر 40 سال بعد» تعریف کرد. مازیار پرتو بعد از درخشش در «قیصر»‌ به چهره‌ای معتبر در حوزه فیلمبرداری تبدیل شد و آثار ماندگاری همچون «هزاردستان»، «برزخی‌ها»، «روز واقعه»، «آدم برفی» و سریال «امام علی(ع)» را به کارنامه افتخاراتش افزود. او در سال 92 و در سن 81 سالگی در آمریکا، درگذشت.

بهروز وثوقی | بازیگر نقش «قیصر»

اگر خالق «قیصر» مسعود کیمیایی است، بی‌شک ستاره‌اش کسی جز بهروز وثوقی نیست. بازیگری که هنوز و پس از گذشت قریب به پنج دهه از غیبت ناخواسته‌اش از ویترین سینمای ایران، شمایل تام‌وتمام یک ستاره را در نگاه سینمادوستان دارد و نمی‌توان تاریخ سینمای ایران را بدون ردپای او روایت کرد.

چه موقعیتی داشت؛ «آن فیلم نخستین کار کیمیایی بود که تهیه‌کننده‌هایش اجازه بازی به من را در آن نداند؛ چون معتقد بودند که باید از ستاره‌ها استفاده کرد. به خاطر همین بهروز وثوقی که آن زمان ستاره بود در این فیلم بازی کرد و من دستیار کارگردان بودم.» فرامرز قریبیان از دوستان نزدیک مسعود کیمیایی به‌خوبی در همین روایت کوتاه، دلیل حضور بهروز وثوقی در فیلم «بیگانه بیا» را روایت کرده و طبیعتا با همین دیدگاه، یک سال بعد این ستاره سینما به‌عنوان ایفاگر نقش اصلی دومین فیلم مسعود کیمیایی مقابل دوربین رفت و رفاقت‌شان در همکاری‌های بعدی تحکیم شد.

چه موقعیتی پیدا کرد؛ فیلم «قیصر» رونمایی موفقی در جشنواره «سپاس» در همان سال تولید داشت و بهروز وثوقی که تا پیش از آن ستاره محبوب مخاطبان بود، با این نقش‌آفرینی توانست جایزه اصلی بازیگری سینمای ایران یعنی «بز بالدار» را شکار کند. جایزه‌ای که در دو همکاری بعدی خود با مسعود کیمیایی یعنی «رضا موتوری» و «داش آکل» هم موفق به دریافت آن شد. طبیعتا وثوقی در همان مقطع، یک ستاره تمام عیار بود اما با نقش «قیصر» گویی شهرت و اعتبارش ضریب بیشتری پیدا کرد، هرچند که یک دهه بعدتر ناگزیر از تن دادن به یک کوچ اجباری شد و هنوز سینمای ایران چشم‌انتظار بازگشت اوست.

جمشید مشایخی | بازیگر نقش‌ «خان‌دایی»

زنده‌یاد جمشید مشایخی یکی از 5 بازیگر بزرگ برخاسته از صحنه تئاتر در دهه 40 بود که آرام‌آرام فعالیت حرفه‌ای مقابل دوربین را هم تجربه کردند و تبدیل به ستاره‌های سینمای ایران شدند. نسلی که به‌طور مشخص با فیلم «گاو» داریوش مهرجویی، هنرنمایی‌شان به چشم آمد و بعدتر در سلسله همکاری‌های با علی حاتمی، جایگاه‌شان تثبیت شد. مشایخی در «قیصر» ایفاگر نقش کلیدی «خان‌دایی» است.

چه موقعیتی داشت؛ بهترین روایت از موقعیتی که جمشید مشایخی در بازه ساخت «قیصر» داشت رو می‌توان از زبان خودش شنید؛ «بعد از پایان فیلم سینمایی گاو، مسعود کیمیایی از من دعوت کرد تا در فیلم قیصر حضور داشته باشم. ابتدا قرار بود نقش فرمان را من و نقش خان دایی را محمدعلی کشاورز بازی کند که او نیامد و زمانیکه قبول کردم و رفتم سر صحنه فیلمبرداری متوجه شدم مسعود کیمیایی نقش را عوض کرد یعنی نقش فرمان را به ناصر ملک مطیعی و خان دایی را به من داد و این شروع کار من در سینمای حرفه‌ای بود.»

چه موقعیتی پیدا کرد؛ وقتی زنده‌یاد مشایخی خودش تجربه نقش‌آفرینی در «قیصر» را «شروع کار من در سینمای حرفه‌ای» توصیف می‌کند، به‌روشنی می‌توان جایگاه این فیلم در کارنامه‌اش را درک کرد. البته توجه به این نکته که مشایخی در سال 48 همزمان در دو فیلم «گاو» و «قیصر» به‌عنوان دو اثر مهم در جریان موج نوی سینمای ایران نقش‌آفرینی کرده بود، تصویر روشن‌تری از اهمیت این مقطع در ادامه فعالیت حرفه‌ای او پیش روی‌مان قرار می‌دهد. زنده‌یاد مشایخی بعدتر در فیلم‌های «سرب»‌ و «جرم» هم مقابل دوربین کیمیایی رفت. این هنرمند، در فروردین‌ماه سال 98 در سن 84 سالگی دارفانی را وداع گفت.

پوری بنایی | بازیگر نقش «اعظم»

فیلم «قیصر» شاید در کلیت خود به‌عنوان یک فیلم با فضایی مردانه در حافظه سینمادوستان ثبت شده باشد اما یکی از نقش‌های کلیدی در روایت آن، نامزد قیصر است که با هنرمندی پوری بنایی، جان گرفته و تا به امروز در یادها مانده است. کاراکتر اعظم هرچند حضوری کوتاه در روایت فیلم دارد اما در سکانسی مهم، به‌واسطه گفت‌وگو با قیصر و خداحافظی تراژیک با او، بخشی از پازل این قهرمان را در نگاه مخاطب تکمیل می‌کند.

چه موقعیتی داشت؛ بنایی تنها 29 سال داشته که از سوی مسعود کیمیایی 28 ساله برای ایفای نقش «اعظم» دعوت به کار شد. هر چند در آن مقطع زمان زیادی از ورود او به دنیای بازیگری نمی‌گذشت اما به دلیل حضور جذاب و مخاطب‌پسندی که در مقابل دوربین داشت، در کمتر از 5 سال ابتدایی فعالیتش در بیش از 20 فیلم ایفای نقش کرده بود. طبیعتا بخشی از انگیزه تیم تولید «قیصر» برای حضور این بازیگر به تأثیری که بر جذب مخاطب می‌توانست داشته باشد، معطوف بوده است.

چه موقعیتی پیدا کرد؛ حضور کوتاه پوری بنایی در «قیصر» خیلی زود دامنه اعتبار و شهرت او در میان سینمادوستان حرفه‌ای‌تر را گسترش داد و فرصت همکاری‌های بهتری را هم برای او فراهم آورد. به خصوص که تنها یک سال بعد از «قیصر» او در «کوچه مردها» هم خوش درخشید و به شهرت مضاعفی دست پیدا کرد. بنایی تا سال 57 در قریب به 60 فیلم سینمایی ایفای نقش کرد و در سال‌های پس از انقلاب تنها یک بار در فیلم «شیرین» به کارگردانی عباس کیارستمی، به‌عنوان یکی از بازیگران زن تاریخ سینمای ایران، فرصت حضور در مقابل دوربین را به دست آورد.

ناصر ملک‌مطیعی | بازیگر نقش «فرمان»

«قیصر کجایی که داش‌ت رو کشتن!» این یکی از معروف‌ترین دیالوگ‌های سینمای ایران است که با نقش‌آفرینی زنده‌یاد ناصر ملک‌مطیعی در حافظه سینمادوستان ثبت شده است. فرمان، برادر قیصر است که پیش از بازگشت او، برای انتقام خون خواهرش سراغ برادران آب منگول می‌رود اما توسط آن‌ها دوره می‌شود و به قتل می‌رسد. نقش‌آفرینی ملک‌مطیعی از نظر زمانی در «قیصر» کوتاه است اما در کارنامه‌اش ماندگار شد.

چه موقعیتی داشت؛ در مقطع ساخت فیلم «قیصر»، ناصر ملک‌مطیعی یک ستاره بود. بازیگری که از دو دهه پیش‌تر به‌صورت حرفه‌ای وارد عرصه بازیگری شده بود و پیش از ورود و شهرت چهره‌هایی همچون محمدعلی فردین و بهروز وثوقی، یکی از گزینه‌های جذاب برای ایفای نقش جوان‌اول در فیلم‌های آن دوره به شمار می‌رفت. او در دهه 30 تجربه همکاری با کارگردان مطرحی همچون ساموئل خاچکیان را به دست آورد و بعدتر هم که از ایفای نقش اصلی فاصله گرفت، همچنان چهره‌ای کلیدی در معادلات گیشه و فروش فیلم‌ها محسوب می‌شد. او که در نیمه نخست دهه 40 همزمان با پرکاری در بازیگری، کارگردانی چند فیلم را هم تجربه کرد، آرام‌آرام در شمایل معروف به کلاه‌مخملی در نگاه مخاطبان به شهرت رسید و در همکاری با کیمیایی جوان، ایفاگر نقش فرمان، برادر قیصر شد.

چه موقعیتی پیدا کرد؛ ملک‌مطیعی آنقدر پرکار بود که در همان سال ساخت «قیصر» در 5 فیلم سینمایی دیگر هم نقش‌آفرینی کرد و با توفیق این فیلم تعدد نقش‌آفرینی‌هایش به 10 فیلم در سال 50 رسید. او بعدتر فرصت همکاری با کارگردانان شاخصی همچون علی حاتمی و ایرج قادری را هم به دست آورد و از ستاره‌هایی بود که تلاش شد در سال‌های بعد از انقلاب به‌واسطه فیلم «برزخی‌ها» فرصت ادامه هنرنمایی در سینمای ایران را مجدد به‌دست بیاورند اما قربانی تنگ‌نظرها شد. ملک‌مطیعی هیچ‌گاه تن به مهاجرت نداد و تا واپسین روزهای حیات، همچنان دل‌بسته ایران و امیدوار به بازگشت به پرده سینماها بود. او در سال 97 و در سن 88 سالگی چهره در نقاب خاک کشید.

اسفندیار منفردزاده | آهنگساز

مگر می‌شود از «قیصر» بگوییم و ناخواسته ذهن‌مان به تسخیر ملودی موسیقی متن‌ش درنیاید؟ یکی از شناسه‌های هویتی این فیلم، بی‌شک موسیقی درخشان آن است که پس از چند دهه، همچنان زنده است و هر شنونده‌ای را مسحور خود می‌کند. اسفندیار منفردزاده یکی از چهره‌های تأثیرگذار در حوزه موسیقی فیلم در سینمای ایران به‌شمار می‌رود که ورود به این میدان را در همکاری‌های درخشان با مسعود کیمیایی تجربه کرد.

چه موقعیتی داشت؛ منفردزاده که متولد سال 19 است و یک سال از مسعود کیمیایی بزرگ‌تر، فعالیت حرفه‌ای خود در عرصه موسیقی را در دهه 30 و از رادیو آغاز کرد. او به پشتوانه تخصص‌اش در موسیقی، در همان اولین گام فیلمسازی رفیقش، مسعود کیمیایی، ساخت موسیقی متن فیلم «بیگانه بیا» را برعهده گرفت تا خودش نیز وارد میدان تازه‌ای شود. از این منظر ساخت موسیقی متن فیلم «قیصر» دومین تجربه رسمی ثبت‌شده در کارنامه منفردزاده به‌عنوان آهنگساز یک فیلم به شمار می‌رود.

چه موقعیتی پیدا کرد؛ فیلم «قیصر» از منظر موسیقی متن، چنان نگاه‌ها را به سمت خود جلب کرد که ملودی آن خیلی زود در میان طیف گسترده مخاطبان فیلم، پرطرفدار شد و همزمان نام منفردزاده به‌عنوان چهره‌ای مستعد در این عرصه جدید بر سر زبان‌ها افتاد. منفردزاده که پیش‌تر در بازار موسیقی و همکاری با خواننده‌های مطرح اعتباری داشت، در موسیقی فیلم هم صاحب امضا شد و در ادامه همکاری با مسعود کیمیایی برای فیلم‌هایی همچون «رضا موتوری»، «داش آکل»، «بلوچ»، «خاک» و «گوزن‌ها» هم آهنگسازی کرد. در این مسیر او همکاری با علی حاتمی، بهرام بیضایی، امیر نادری و ناصر تقوایی را هم تجربه کرد اما پس از انقلاب ناگزیر از مهاجرت شد و دیگر فرصت خلق ملودی‌های ماندگار در سینمای ایران را به دست نیاورد.