وقتی به فهرست فیلم‌های توقیفی نگاه می‌کنیم به فیلم‌های زیادی می‌رسیم که با وجود اینکه بودجه دولتی صرف تولیدشان شده، به راحتی نتوانسته‌اند رنگ پرده را ببینند. بعضی از این فیلم‌ها قربانی تغییر و تحول مدیران و تفاوت سلیقه آنها شده، بعضی به خاطر بدفهمی داستان فیلم درگیر توقیف شده‌اند و برخی دیگر نهادهای دولتی که پشت ساخت فیلم‌ها بوده‌اند پشیمان شده‌اند. به بهانه توقیف فیلم «مصلحت» مروری داریم بر فیلم‌هایی که با بودجه دولتی ساخته شده و به محاق رفته‌اند.
به گزارش فیلم‌نیوز، از میان 10 فیلمی که برای مرور در این پرونده انتخاب شده، دو نهاد قدرتمند رکورددار بیشترین آثار توقیفی هستند. سازمان صداوسیما و حوزه هنری که هرکدام 3 فیلم در این فهرست دارند.
حاجی واشنگتن| علی حاتمی| محصول : شبکه یک | 1361
فیلم سینمایی «حاجی‌واشنگتن» را زنده‌یاد علی حاتمی در سال 1361 با نقش‌آفرینی زنده‌یاد عزت‌الله انتظامی در نقش اصلی، مقابل دوربین برد. فیلم در همان سال‌هایی به تولید رسید که زنده‌یاد علی حاتمی درگیر فرآیند تولید یکی از مهمترین آثار کارنامه‌اش یعنی سریال «هزاردستان» بود. همین همکاری نزدیک با مدیران تلویزیونی هم احتمالا زمینه‌ساز سرمایه‌گذاری تلویزیونی‌ها بر روی این فیلم سینمایی شد. دلایل پنهان تصمیم‌گیری درباره توقیف ناگهانی فیلم «حاجی واشنگتن» هنوز نامعلوم است. فیلم در همان سال تولید در جشنواره فیلم فجر روی پرده رفت اما بعد از اکران جشنواره به دلایلی توقیف شد. به استناد برخی روایت‌های غیررسمی درباره طرح شعارهای تند علیه علی حاتمی در همان سالن اکران جشنواره از سوی مخاطبان، می‌توان اصلی‌ترین دلیل صدور حکم توقیف برای آن را ناشی از سوءبرداشت‌ها نسبت به محتوای آن دانست. روایت کنایه‌آمیز علی حاتمی به وادادگی در برابر غرب، در آن سال‌ها با کژتابی شنیده شد و فیلم به محاق توقیف رفت. فیلم در زمان حیات این فیلمساز فرصت اکران عمومی به دست نیاورد و در سال 77 و پس از درگذشت این کارگردان معتبر سینمای ایران، فیلم به‌صورت محدود راهی پرده سینماها شد.
باشو غریبه کوچک| بهرام بیضایی| محصول : کانون پرورش فکری | 1364
فیلم سینمایی «باشو غریبه کوچک» را بهرام بیضایی در سال 64 کارگردانی کرد. بیضایی در راستای همکاری آن سال‌های فیلمسازان شاخص با کانون پرورش فکری این فیلمنامه را به کانون ارائه کرد. صدور حکم توقیف برای فیلم «باشو غریبه کوچک» اتفاقی غریب بود! به‌خصوص وقتی روایت بهرام بیضایی را از آن سال‌ها می‌خوانیم. وقتی به فیلمش 75 مورد اصلاحیه زدند اما او حاضر به تن دادن به آنها نشد؛ «یکی از موارد اصلاحیه در تیتراژ فیلم بود که مجموعه بمب‌افکن‌هایی از راست به چپ تصویر حرکت می‌کردند. و بعد از چهار سال و نیم گفتند که معنی این تصویر این است که ما به عراق حمله کرده‌ایم! من پرسیدم یعنی چه؟ گفتند در نقشه جغرافیا ما در سمت راست هستیم و عراق در سمت چپ!» «اگر باشو فیلم خوبی درنیامده بود، توقیف نمی‌شد.» این خلاصه دیدگاه بیضای درباره سرنوشت این فیلم خودش است. فیلمی که نزدیک به 5 سال طول کشید که بهرام بیضایی از میان 75 مورد اصلاحیه تنها به دو مورد آنها رضایت دهد و به تعبیر خودش فیلم «آزاد» شود. «باشو غریبه کوچک» علاوه‌بر اکران عمومی در سینماها، بعدها حضور موفقی در جشنواره‌های خارجی داشت و حتی از آنتن تلویزیون هم پخش شد اما هیچ‌گاه هیچ‌کس مسئولیت ایرادهای عجیب و غریبی که در سال تولید منجر به صدور حکم توقیف فیلم شد را گردن نگرفت.
آب و آتش| فریدون جیرانی| محصول : حوزه هنری | 1379
فیلم سینمایی «آب و آتش» را فریدون جیرانی در سال 79 کارگردانی کرد. با توجه به مضمون فیلم «آب و آتش»، اصل سرمایه‌گذاری نهادی مانند حوزه هنری روی چنین فیلمنامه‌ای، اتفاقی عجیب و غیرمعمول بوده. فریدون جیرانی در این فیلمنامه ترکیب کاملی از معضلات و تنش‌های خانوادگی و اجتماعی را درهم آمیخته و خروجی کار همه شرایط لازم برای الصاق برچسب سیاه‌نمایی از نگاه نهادهای ناظر را داشته است. طبیعی هم بود فیلمی که در اجزای داستانی‌اش از خیانت گرفته تا تجاوز پدر به فرزند گنجانده شده باشد، به‌راحتی امکان ورود به چرخه اکران عمومی را پیدا نکند! آب و آتش» از فیلم‌های راه‌یافته به نوزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر بود و به‌دلیل حرف‌وحدیث‌های رسانهای کنجکاوی بسیاری برای رونمایی از آن بود اما در میانه روزهای برگزاری جشنواره ناگهان فیلم از جدول اکران خارج شد تا به‌عنوان یکی از فیلم‌های توقیفی جشنواره شناخته شود. فیلم جیرانی در آن دوره از جشنواره داوری هم نشد اما در کمتر از یک سال و با اندکی جرح و تعدیل در خرداد سال 80 روی پرده رفت.
وقت بودن| جلیل سامان| محصول : شبکه چهار | 1387
فیلم سینمایی «وقت بودن» را جلیل سامان در سال 87 به‌عنوان اولین تجربه بلند سینمایی خود کارگردانی کرد. وقتی فیلم «وقت بودن» با ترکیبی از بازیگران گمنام و امضای یک کارگردان ناشناخته در جشنواره فیلم فجر رونمایی شد، یکی از اصلی‌ترین برگ‌برنده‌های آن که مورد توجه مخاطبان جشنواره‌ای و رسانه‌ها قرار گرفت ایده مرکزی آن بود. فیلم داستانی تکان‌دهنده درباره یک سنت خرافاتی در یکی از روستاهای دورافتاده داشت که براساس آن اگر فردی قسم خاصی را در جمع می‌خورد، در صورت عمل نکردن به آن قسم، زنش بر او حرام می‌شد! «وقت بودن» از ابتدا در قالب سینمایی تعریف نشده بود و یکی از فیلمنامه‌هایی بود که شبکه چهار تلویزیون برای تولید یک تله‌فیلم مصوب کرده بود. کیفیت کار جلیل سامان در مقام کارگردان این فیلم تلویزیونی به‌گونه‌ای بود که مدیران وقت تلویزیون را مجاب کرد آن را برای حضور در جشنواره فیلم فجر آماده کنند. نگاه گزنده و صریح فیلم نسبت به سنت‌ها و خرافات به مذاق عده‌ای خوش نیامد! فیلم سرنوشت عجیبی پیدا کرد و نه فقط به‌صورت خودخواسته و از طرف سرمایه‌گذارانش مهر توقیف بر پیشانی‌اش خورد که بعدها در قالب تله‌فیلم هم نتوانست روی آنتن برود!
آدم برفی| داوود میرباقری| محصول : حوزه هنری | 1373
فیلم سینمایی «آدم برفی» را داود میرباقری در سال 73 نوشت و کارگردانی کرد. اینکه داود میرباقری در میانه راه تولید پروژه‌ای بزرگ در مقیاس سریال «امام علی(ع)» تصمیم می‌گیرد فیلمنامه‌ای کمدی را در قاب یک پروژه سینمایی کارگردانی کند، در نوع خود اتفاق ویژه‌ای بوده است. «آدم برفی» فیلمی جسورانه در نیمه نخست دهه هفتاد به‌حساب می‌آمد که هرچند لحن و روایتی نزدیک به کمدی داشت اما داود میرباقری داستانی تراژیک درباره وسوسه مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور در آن مقطع را به تصویر درآورد. ایده داود میرباقری برای زن‌پوشی اکبر عبدی و سکانس‌هایی که این بازیگر با آرایش در مقابل دوربین ایفاگر نقشی زنانه بود، در آن سال‌ها مسئله‌ای قابل هضم برای طیقی از ناظران سینما نبود. فیلم هم به دلیل رویکرد عریانی که نسبت به مسئله مهاجرات داشت و هم به دلیل زن‌پوشی بازیگر مرد در آن به محاق توقیف رفت و این توقیف تا سه سال ادامه پیدا کرد! سال 76 و پس از تحولات مرتبط با انتخابات دوم خرداد، «آدم برفی» توانست روانه پرده سینماها شود و خیلی زود هم عنوان پرفروش‌ترین فیلم سال را از آن خود کرد.
زادبوم| ابوالحسن داوودی| محصول : حوزه هنری | 1387
فیلم سینمایی «زادبوم» را ابوالحسن داودی در سال 87 کارگردانی کرد. داوودی «زادبوم» را با سرمایه‌گذاری حوزه هنری ساخت و اتفاقا در تمام روزهای رونمایی از آن در جشنواره فیلم فجر هم همه چیز درباره آن کاملا معمولی و طبیعی بود. فیلم حتی در اختتامیه هم مورد توجه داوران قرار گرفت تا رویکرد ملی آن مورد تشویق سیاست‌گذاران قرار بگیرد اما بعد از جشنواره بود که برخی ناظران بیرونی نسبت به تصویری که از یک کاندیدای انتخاباتی در این فیلم ارائه شده، حساس شدند و همین نقطه شروع سوءتفاهمات درباره فیلم بود. حوزه هنری هم تصمیم گرفت فیلم را اکران نکند! فیلم «زادبوم» در همان اکران جشنواره‌ای خود توانست سیمرغ مهم بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را شکار کند تا ثابت شود ظرفیت بالایی برای ارتباط با مخاطبان دارد. دریافت این سیمرغ معمولا شانس ویژه‌ای برای فیلم‌ها محسوب می‌شود تا بدون نوبت و بررسی بتوانند در نوبت اکران نوروز سال بعد روانه پرده سینما شوند. «زادبوم» اما قربانی تغییر ذائقه مدیران حوزه هنری شد و نزدیک به 10 سال در محاق توقیف باقی ماند! داودی سرانجام تمام سهم حوزه هنری را خرید و با تغییر مالکیت، فیلم در سال 96 اکران شد.
خانه پدری| کیانوش عیاری| محصول : نیروی انتظامی | 1389
فیلم سینمایی «خانه پدری» را کیانوش عیاری در سال 89 کارگردانی کرد. عیاری این‌طور روایت کرده است که روزی در قالب دیدار جمعی از سینماگران با مسئولان انتظامی با طرح این گذاره از طرف یکی از چهره‌های ارشد پلیس مواجه شده است که چرا سینماگران سراغ پرداختن به معضلات اجتماعی نمی‌روند. او برمبنای همین فراخوان، ایده‌ای را مرتبط با قتل‌های ناموسی به پلیس ارائه کرد و احتمالا نیروی انتظامی هم به اعتبار نام و جایگاه عیاری با آغوش باز حمایت از تولید این فیلمنامه را پذیرفت که حاصلش شد؛ «خانه پدری». بعد از ساخته شدن «خانه پدری» مسئولان نیروی انتظامی حاضر نشدند پای کار بایستند و با اعلام عدم رضایت از فیلم ساخته شده، تصمیم به توقیف خودخواسته آن گرفتند! فیلم «خانه پدری» ابتدا به‌صورت محدود برای برخی از منتقدان و اصحاب رسانه به نمایش درآمد و بعدها توانست در قالب یک سانس ویژه در جشنواره فجر هم روی پرده برود. جنجال‌های فیلم اما به درازا کشید و وقتی بالاخره یکی از مدیران سینمایی پروانه نمایش آن را صادر کرد و فیلم راهی اکران عمومی شد، به واسطه فشارهای رسانهای فیلم در کمتر از یک هفته از پرده پایین آمد و باز هم توقیف شد. این بازی اکران و توقیف آنقدر ادامه پیدا کرد تا نسخه بدون سانسور و باکیفیت فیلم به فضای مجازی راه یافت.
یک خانواده محترم| مسعود بخشی| محصول : سیمافیلم | 1390
اولین جرقه‌های برای مطرح شدن نام فیلم «یک خانواده محترم» در فضای رسانهای ایران درست زمانی زده شد که فیلم برای نخستین بار در جشنواره فیلم کن رونمایی شد! فیلم هرچند با نظارت و سرمایه‌گذاری اولیه سیمافیلم کلید خورد اما در ادامه به‌عنوان محصول مشترک سینمای ایران و فرانسه معرفی شد تا حضور آن در جشنواره فیلم کن بیشتر زیر ذره‌بین نهادهای نظارتی قرار بگیرد. فیلم در حالی در کن روی پرده رفت که برخی نمایندگان رسانه‌های ایران که در این رویداد حضور داشتند، واکنش‌های تندی به آنچه حجم بالای سیاه‌نمایی در فیلم می‌دانستند نشان دادند. فیلم «یک خانواده محترم» سرگذشت اعضای یک خانواده را در دو مقطع تاریخی روایت می‌کند. بخش‌هایی از فیلم در سال‌های دفاع مقدس می‌گذرد و بخش‌های دیگر در زمان حال. آنچه باعث شد فیلم اول مسعود بخشی با انتقادات تند و تیز مواجه شود تصویر ارائه شده در فیلم از مقوله‌هایی مانند رزمندگان نوجوان در جنگ، خانواده شهیدان و مهمتر از همه شرایط سیاسی و امنیتی امروز جامعه بود. نه فقط فیلم تا همین امروز در وضعیت توقیف به سر می‌برد که مسعود بخشی کارگردان آن هم دیگر امکان فعالیت در سینما را به‌دست نیاورده است!
مسیح پسر مریم| علی جعفرآبادی| محصول : سازمان اوج | 1400
همان زمان که زمزمه آماده‌سازی فیلم برای حضور در جشنواره فیلم فجر به‌گوش می‌رسد، نامش آنقدر عجیب بود که تبدیل به یکی از پروژه‌های کنجکاوی‌برانگیز سازمان اوج شود. فیلمی که به رغم فضای تاریخی‌اش یکی از تولیدات ارزان سازمان اوج محسوب می‌شد و برگ برنده اصلی‌اش داستان ملتهبش بود. «این فیلم داستان یک فاحشه‌خانه پیش از انقلاب است که هر چند زنان این فیلم در سکانس‌هایی کلاه‌گیس به سر دارند، اما همه می‌دانیم دکمه پیراهن‌شان را تا بالای گردن نمی‌بندند و پوشش دیگری دارند. در کل نمی‌توان در سینمای ایران تصویر درستی از آنها نشان داد و در این فیلم زنان فاحشه با این پوشش، خنده‌دار و غیرقابل باور نشان داده شده‌اند.» انتشار این سخنان به نقل از بهروز افخمی به‌عنوان یکی از اعضای هیأت انتخاب جشنواره فیلم فجر را می‌توان سرآغاز چالش‌های برای «مسیح پسر مریم» دانست. فیلم از جشنواره فجر بیرون ماند و این اتفاق آنقدر برای مسئولان اوج گران تمام شد که مدیر فیلم و سریال این سازمان در نشستی رسانهای تندترین انتقادات را علیه جشنواره مطرح کرد. این فیلم بعدها به‌صورت محدود برای اصحاب رسانه به نمایش درآمد اما کیفیت پایین آن و بازخورد منفی در همین اکران‌های محدود سبب شد که خود مسئولان اوج هم دیگر چندان برای رفع مشکل و اکران عمومی آن جدیت نداشته باشند!
مصلحت| حسین دارابی| محصول : حوزه هنری و سازمان اوج | 1399
فیلم سینمایی «مصلحت» را حسین دارابی در سال 1399 کارگردانی کرد. به‌عنوان حاصل کار یک فیلمساز فیلم‌اولی، یکی از فیلم‌های کنجکاوی‌برانگیز در سی‌ونهمین جشنواره فیلم فجر بود که بعد از رونمایی موردتوجه و تحسین هم قرار گرفت. سوژه فیلم سوژه‌ای جسورانه و مرتبط با سال‌های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب بود و از این منظر فیلم می‌توانست جزو جریان نوظهور در سینمای ایران برای پرداختن به تاریخ معاصر محسوب شود اما حسین دارابی در مقام فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان دست روی سوژه‌ای از تاریخ معاصر گذاشت که در قیاس با دیگر تولیدات از این دست، اثرش را به اثری تازه با حرف‌هایی حساس درباره امروز تبدیل کرد. چالش اصلی فیلم همین تعمیم‌پذیری موقعیت داستانی آن نسبت به شرایط سیاسی و اجتماعی امروز بود. فیلم ماجرای موقعیت یکی از مسئولان رده‌بالا در قوه قضاییه را روایت می‌کند که در یک درگیری سیاسی و هیجانی در خیابان، پسرش مرتکب یک قتل می‌شود. هرچند «مصلحت» محصول مشترک سازمان اوج و حوزه هنری بود و از این منظر دو ارگان مهم و قدرتمند در سینمای ایران را پشت خود داشت، بازهم زورش به مسئولان ارشد قوه قضاییه نرسید و اکران فیلم بیش از 3 سال به وقفه افتاد. تا به حال چندبار فیلم تا پای اکران رفته اما باز هم موفق به نمایش نشده است.
