قفلی بر سرنوشت

داغ‌ و حسرت برخورد با آثاری که مهر توقیف بر پیشانی آن‌ها خورده، آنقدر در حافظه تاریخی همه سینما دوستان انعکاس داشته که هر گاه صحبت از کلیدواژه «توقیف» می‌شود، ناخودگاه،  اسامی برخی توقیفی‌ها پررنگ‌تر از دیگر فیلم‌های قربانی این فرآیند، در ذهن ردیف می‌شوند.

به گزارش فیلم نیوز ، از دهه 60 تاکنون می توان فهرست بلند بالایی از فیلم‌های توقیفی تهیه کرد. فهرستی که در میان آن‌ها می‌توان به آثاری رسید که در زمان خود با تصمیم‌مدیران وقت و در پاره‌ای مواقع فشار گروه‌های تندرو مهر توقیف بر پیشانی‌شان خورد و به محاق رفتند. توقیف برخی از این آثار برای عواملش تبعات سنگینی به همراه داشت و حتی سرنوشت آن‌ها را دستخوش تغییر کرد. این گزارش طی دو قسمت به مرور مهمترین فیلم‌های توقیفی این سال‌ها می‌پردازد.

برزخی‌ها | ایرج قادری | 1360

درباره فیلم : «برزخی‌ها» را ایرج قادری درست در ایامی کلید زد که هنوز بحث درباره انتظارات از سینمای ایران پس از وقوع انقلاب اسلامی در محافل سیاسی و فرهنگی داغ بود و هنوز عده‌ای به‌دنبال سازوکاری بودند که جلوی تکرار آنچه «ابتذال در سینمای قبل از انقلاب» می‌دانستند را بگیرند. مدیران وقت ارشاد اما تلاش داشتند با حسن نیت خود، بستر ادامه فعالیت را برای طیفی از هنرمندان سینمای قبل از انقلاب فراهم بیاورند. همین ویژگی تبدیل به بهترین پشتوانه برای اکران عمومی فیلم شد.

دلایل توقیف : اکران «برزخی‌ها» در نوروز سال 59 یک اتفاق ویژه را در سینماهای ایران رقم زد. فیلم با استقابل بسیار زیاد و غیرمنتظره مخاطبان همراه شد و بسیاری از سینماها شاهد صف‌های طولانی برای تماشای این فیلم بودند. همین استقبال هم احتمالا عده‌ای را نسبت به فیلم حساس کرد. گروهی که از اساس، با بازگشت چهره‌های شاخص سینمای قبل از انقلاب به عرصه فیلمسازی مشکل داشتند و به همین دلیل هم پرچم اعتراض بلند کردند و فیلم را از اکران پایین کشیدند.

سرنوشت عوامل بعد از توقیف : سرنوشت تلخ عوامل فیلم «برزخی‌ها» هنوز هم از حافظه سینمای ایران پاک نشده است. فیلمی که کارگردان، فیلمنامه‌نویس و بازیگران اصلی‌اش علاوه‌بر حکم توقیف فیلم، با حکم ممنوع‌الکاری هم مواجه شدند و تا سال‌ها نتوانستند فعالیت حرفه‌ای خود را در سینما دنبال کنند.

سرانجام فیلم : فیلم «برزخی‌ها» دیگر هیچ‌گاه به‌صورت رسمی عرضه نشد و امروز هم دسترسی به نسخه باکیفیت آن چندان کار ساده‌ای نیست تنها نسخه‌ای از فیلم در فضای مجازی در دسترس است.

خط قرمز| مسعود کیمیایی | 1360

درباره فیلم : «خط قرمز» فیلمی کنایه‌وار درباره شرایط سیاسی سال‌های پایانی دهه 50 بود و کیمیایی آن را با ادبیات همیشگی خودش و با نگاهی به فضای امنیتی آن روزها ساخت. این فیلم در کارنامه مسعود کیمیایی، تجربه‌ای مهم محسوب می‌شد به‌خصوص که او از فیلمسازان همراه با جریان انقلاب بود که در مقطع ابتدایی بعد از انقلاب، به‌عنوان یکی از مدیران تلویزیون مشغول به کار هم شده بود. فیلم از نظر انتخاب سوژه ملتهب می‌توانست از آثار مورد توجه در سال تولیدش باشد.

دلایل توقیف : شاید امروز به نظر برسد برخی حساسیت‌های سیاسی و امنیتی، موجب جلوگیری از اکران فیلم «خط قرمز» شده است اما واقعیت این است که فیلم در مقطعی به سرانجام رسید که سیاست‌های مرتبط با حجاب و پوشش زنان در سطح کلان کشور در دست بازنگری بود و به همین دلیل فیلم به واسطه پوشش بازیگرانش به محاق توقیف رفت.

سرنوشت عوامل بعد از توقیف : مسعود کیمیایی تا چهار سال بعد از توقیف «خط قرمز» فیلم نساخت و بعد از آن بود که با دو فیلم مهم «تیغ و ابریشم» و «سرب» در میانه دهه 60 با قدرت به عرصه فیلمسازی بازگشت. او تا به امروز از فیلمسازان پرکار سینمای ایران بوده است و کمتر تسلیم ملاحظات و سخت‌گیری ممیزان سینمایی شده است.

سرانجام فیلم : این فیلم به مدت 37 سال در محاق توقیف باقی‌ماند تا در سال 97 نسخه اصلاح‌شده آن به‌صورت محدود امکان اکران برای سینمادوستان را پیدا کرد. اکران محفلی فیلم با استقبال منتقدان هم مواجه شد.

حاجی واشنگتن | علی حاتمی | 1361

درباره فیلم : تصور اینکه زنده‌یاد علی حاتمی با تمام اعتباری که امروز نامش برای سینمای ایران به‌دنبال می‌آورد هم در کارنامه‌اش فیلم توقیفی داشته است بسیار دشوار است! حاتمی «حاجی واشنگتن» را در سال 61 و با اقتباس از یک کتاب درباره اولین سفیر ایران در آمریکا، مقابل دوربین برد. بازیگر اصلی فیلم هم عزت‌الله انتظامی بود که حضوری درخشان در‌ آن داشت. با این همه به رغم آنکه فیلم در جشنواره فجر آن سال روی پرده رفت و مورد استقبال هم قرار گرفت، بلافاصله به محاق توقیف رفت.

دلایل توقیف : فیلم به دلایل اعلام نشده و براساس برخی گمانه‌زنی‌ها احتمالا به دلیل مغایر بودن مضمون آن با روحیه انقلابی توقیف شد! فیلم، تلخکامی حسین قلی خان صدرالسلطنه را نمایش می‌داد که باید بی‌کس و تنها در ساختمان سفارت ایران در بلاد فرنگ زندگی سختی را سپری کند. به نظر می‌رسید که چنین فیلم تلخی در سال‌هایی که مبارزه و شور و هیجان حرف اصلی را می‌زد چندان موردپسند نبود.

سرنوشت عوامل بعد از توقیف : علی حاتمی تنها یک سال بعد از ماجراهای «حاجی‌واشنگتن» فیلم «کمال‌الملک» را به‌عنوان یکی از بهترین آثار خود کارگردانی کرد. او بعدها «دلشدگان» و «مادر» را هم در همین دوران به ویترین سینمای ایران اهدا کرد و می‌توان گفت توقیف، تأثیری بر انگیزه و روحیه او نداشت.

سرانجام فیلم : علی حاتمی در سال 75 دار فانی را وداع گفت و دو سال بعد بود که بالاخره طلسم اکران «حاجی واشنگتن» شکست! فیلم سال‌ها بعد از زمان رونمایی در اولین جشنواره فجر، در سال ۷۷ به نمایش عمومی درآمد. و در ادامه تلویزیون هم اقدام به پخش آن کرد.

آدم برفی |  داود میرباقری | 1373

درباره فیلم : درست در اوج ایامی که نام داوود میرباقری با سریال «امام علی(ع)» بر سر زبان‌ها بود، گروه تولید این سریال، در یک پروژه سینمایی گردهم آمدند. داوود میرباقری با همراهی چهره‌هایی همچون داریوش ارجمند، مهدی فتحی و اکبر عبدی، فیلم سینمایی «آدم برفی» را با حمایت مدیران وقت حوزه هنری مقابل دوربین برد.

دلایل توقیف : داوود میرباقری برای ساخت «آدم برفی»، در یک بلندپروازی در آن زمان، بازیگر مرد را در نقش کاراکتر زن به کار گرفت تا همین ایده، تبدیل به بهانه‌ای برای توقیف آن شود!‌ حضور متفاوت و البته درخشان اکبر عبدی در نقش اصلی فیلم، با واکنش‌هایی مواجه شد اما این تنها نکته فیلم نبود و محتوای فیلم و نگاهش به مسئله مهاجرت هم به زعم برخی باید توقیف می‌شد‍!

سرنوشت عوامل بعد از توقیف : داوود میرباقری خود می‌گوید: « در دوران بلاتکلیف ماندن آدم برفی، وارد این بحث‌های مورد اشاره شما مانند گفتگو برای رفع مشکل آن نشدم. دلیلش هم این بود که مدام کار می‌کردم. در تدارک فیلم بعدی بودم. در تمام سی سال بعد از انقلاب، هیچ روزی بیکار نمانده‌ام که بخواهم خودم را وارد حواشی بکنم. تلقی‌ام این بود که من فیلمم را ساخته‌ام و بالأخره یک روزی تکلیفش معلوم خواهد شد.»

سرانجام فیلم : فیلم به مدت سه سال در محاق توقیف رفت و بعد از آن زمانی که در سال 76 فیلم به اکران عمومی رسید، تبدیل به پرفروش‌ترین فیلم سال شد. نکته جالب درباره این فیلم این بود که سال‌ها بعد «آدم برفی» بدون هیچ تغییری فرصت پخش سراسر از تلویزیون را هم پیدا کرد!

دیدار | محمد رضا هنرمند | 1373

درباره فیلم : محمد رضا هنرمند از فیلمسازان برخاسته از حوزه هنری بود که کارش را در این عرصه با ساخت آثاری برای این نهاد شروع کرد. او سال 1368 و در دوره‌ای که سینمای کودک مورد توجه بود ، فیلم «دزد عروسک‌ها» را خارج از حوزه هنری تولید کرد. این فیلم با استقبال خوب مخاطبان مواجه شد، اما بعد از آن به مدت پنج سال هنرمند فیلمی را جلوی دوربین نبرد تا سال 1373 که دوباره در همکاری مجدد با حوزه هنری فیلم «دیدار» را کارگردانی کرد . دیدار در دوره تولید شد که حوزه هنری آرام آرام در حال تغییر مسیر در عرصه فیلمسازی بود و تولید این فیلم به نوعی خط شکنی برای این نهاد به شمار می‌رفت. عشق یک رزمنده مسلمان به یک دختر مسیحی و چالش‌های پیش روی او محور داستان این فیلم بود.

دلایل توقیف : دیدار همراه با آدم برفی در جشنواره سیزدهم فیلم فجر روی پرده رفت . خط شکنی هنرمند در روایت داستانی متفاوت و ورور او به حوزه‌ای که تا پیش از این تابو به حساب می‌آمد به مذاق مدیران وقت سینمایی خوش نیامد و آن‌ها نتوانستند داستان عشق یک رزمنده مسلمان به یک دختر مسیحی را بربتابند . به همین دلیل بعد از اکران در جشنواره حکم به توقیف فیلم دادند. گروه‌های تندرو هم با حمله به حوزه هنری و محمد رضا هنرمند نقش به سزایی در توقیف این فیلم داشتند.

سرنوشت عوامل بعد از توقیف : دیدار نخستین تجربه سینمایی مهران مدیری است. توقیف این فیلم هر چند با ماجرای ممنوع الکاری عوامل برنامه «ساعت خوش» همزمان شد، اما اگر فیلم اکران می‌شد شاید مسیر بازیگری مدیری دستخوش اتفاقات دیگری می‌شد. مینا لاکانی بازیگر نقش اول دیدار هم برای این فیلم موفق به کسب سیمرغ بلورین شد، اما بعد از آن به مدت سه سال در هیچ فیلم دیگری بازی نکرد. محمد رضا هنرمند هم بعد از توقیف دیدار فعالیت فیلمسازی اش را در عرصه سینما متوقف و تا روی کار آمدن دولت اصلاحات فیلم دیگری را جلوی دوربین نبرد.

سرانجام فیلم : با روی کار آمدن دولت اصلاحات و حضور زنده یاد سیف الله داد بر مسند معاونت سینمایی ، تعدادی از فیلم‌های توقیفی از محاق خارج شدند. «دیدار» هم از جمله این فیلم‌ها بود که مجوز اکران گرفت و در سال 1376 روی پرده رفت و آب هم از آب تکان نخورد. این فیلم بعدها به شکل رسمی توسط موسسه رسانه‌های تصویری وارد شبکه نمایش خانگی شد و در حال حاضر هم از طریق پلتفرم‌ها عرضه شده است.

مارمولک| کمال تبریزی | 1382

درباره فیلم : «مارمولک» را کمال تبریزی با فیلمنامه‌ای هوشمندانه از پیمان قاسم‌خانی و نقش‌آفرینی درخشان پرویز پرستویی، کارگردانی کرد. فیلمی که پس از رونمایی در جشنواره فیلم فجر توانست سیمرغ بهترین فیلمنامه و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را از آن خود کند. با چنین پشتوانه‌ای مشخص بود فیلم در اکران عمومی با چه استقبالی مواجه خواهد شد. همین استقبال اما به چشم آن‌هایی که داستان فیلم را روایتی ضدروحانیت می‌دانستند، خوش نیامد!

دلایل توقیف : صدای معترضان به فیلم «مارمولک» که تلاش می‌کردند حرف خود را در قالب تجمعات خیابانی و امضای طومار، به گوش دیگران برسانند،‌ و آنقدر بلند بود که فیلم در کمتر از یک هفته از پرده سینماها پایین کشیده شد!‌ وزارت ارشاد خیلی زود در مواجهه با معترضان به این فیلم تسلیم شد و زیر بار توقیف فیلمی رفت که خودش پروانه نمایش آن را صادر کرده بود.

سرنوشت عوامل بعد از توقیف : کمال تبریزی پوست کلفت‌تر از آن بود که متأثر از فشارهای ناشی از توقیف «مارمولک» تغییر مسیر دهد. او هرچند یکسال بعد سراغ «یک تکه نان» با فضایی کاملا متفاوت رفت اما هیچ‌گاه در فیلمسازی، بازی با خطوط قرمز را فراموش نکرد و شاید به همین دلیل سال‌ها بعد از «مارمولک»، «مارموز» را هم کارگردانی کرد!

سرانجام فیلم : «مارمولک» سال‌ها بعد سرنوشت متفاوتی پیدا کرد چرا که رهبر انقلاب در یک سخنرانی به آن اشاره کردند و برخورد با آن در زمان اکران عمومی را نادرست دانستند. فیلم حالا یکی از آثاری است که بارها از قاب تلویزیون پخش شده است!

به رنگ ارغوان | ابراهیم حاتمی‌کیا | 1383

درباره فیلم : علی‌الظاهر باید تکلیفش به نسبت دیگر فیلمسازان در سینمای ایران روشن باشد اما بد نیست بدانید، بیش از خیلی از فیلمسازان دیگر در سینمای ایران، تجربه مواجهه با سانسور و ممیزی را داشته است! ابراهیم حاتمی‌کیا تقریبا برای تمامی آثار مهم کارنامه‌اش جنگیده است تا بتواند آن‌ها را به سرانجام برساند. «به رنگ ارغوان» یکی از همین آثار است که باید اذعان کرد در اوج دغدغه‌مندی این فیلمساز به سرانجام رسیده است. ترکیب بازیگران و داستان ملتهب، اصلی‌تری برگ‌برنده‌های فیلم برای اکران عمومی بودند.

دلایل توقیف : اصلی‌ترین معترض فیلم «به رنگ ارغوان»، نه مسئولان وزارت ارشاد که مسئولان وقت وزارت اطلاعات بودند. مسئولانی که کیفیت حضور یک مأمور امنیتی در مقام کاراکتر اصلی داستان این فیلم را برنمی‌تابیدند. مأموری که حین تعقیب و مراقبت برای به دام انداختن یک ضدانقلاب، گرفتار عشق دختر او می‌شود.

سرنوشت عوامل بعد از توقیف : توقیف «به‌رنگ ارغوان» به معنای واقعی کلمه برای ابراهیم حاتمی‌کیا چیزی شبیه به یک شوک بود. او که فیلمش را در سکوت کامل خبری ساخته بود، ناگهان با سدی مواجه شد که تصورش را هم نمی‌کرد. او یک سال بعد از این فیلم، فیلم اعتراضی «به نام پدر» را ساخت و بعد از آن سراغ «دعوت» رفت تا نشان دهد چقدر سرخورده شده است!

سرانجام فیلم : «به‌رنگ ارغوان» بعد از پس سال توقیف، با تغییر دولت و روی کار آمدن مدیران جدید در وزارت اطلاعات در سال 88 رفع توقیف شد و بخش عمده‌ای از جوایز فجر را هم شکار کرد. فیلم تا به امروز بارها از تلویزیون پخش شده است.

ادامه دارد…